Literatuur of lectuur? "De Aanslag" van Harry Mulisch

1.        Algemene informatie

a.      Standaardbeschrijving:

                                                               i.      Harry Mulisch, De Aanslag

                                                             ii.      Amsterdam, 1982

                                                            iii.      347 pagina’s

b.    Het genre is: roman. 

c.    De aanslag is geschreven in vijf episodes die plaatsvinden tussen 1945 en 1981. De familie Steenwijk woont in 1945 aan de rand van Haarlem in een van de vier huizen aan een kade. Het gezin bestaat uit meneer en mevrouw Steenwijk en de kinderen Peter en Anton. Naast hun huis, woont aan de linkerkant de familie Beumer en aan de rechterkant wonen meneer Korteweg en zijn dochter Karin, maar ook het echtpaar Aarts. De hoofdpersoon is Anton Steenwijk, die in 1945 twaalf jaar oud is.

Op een avond in januari 1945 zit het gezin Steenwijk in de huiskamer te Mens-erger-je-nieten, als ze plotseling opgeschrikt worden door schoten. Fake Ploeg, een NSB'er, is doodgeschoten; zijn lijk ligt op de stoep bij de buren. Kort na de schoten komen meneer Korteweg en Karin naar buiten en leggen het dode lichaam voor het huis van Steenwijk. Antons broer Peter wil het lijk gaan terugleggen, maar al snel arriveren de Duitsers, waardoor Peter moet vluchten. Antons huis wordt in brand gestoken door de Duitsers en Anton wordt meegenomen naar een politiebureau in Heemstede. Hij weet niet wat er met zijn ouders en zijn broer is gebeurd. Anton brengt de nacht door in een van de cellen, samen met een vrouw. Als hij haar vertelt wat er gebeurd is, reageert ze heftig. Anton wordt de volgende dag naar zijn oom en tante in Amsterdam gebracht. Hier groeit hij op.

Na zijn middelbare school gaat hij studeren en wordt hij anesthesist. Nog tijdens zijn studie komt hij, na het bezoek aan een feestje van een medestudent in Haarlem, weer op de kade waar hij vroeger woonde. Als hij voor de open plek staat waar vroeger zijn huis stond, nodigt mevrouw Beumer hem uit om binnen te komen. Tijdens dat gesprek hoort hij dat er een monument is opgericht op de plek waar vroeger de aanslag had plaatsgevonden. Ook wordt hem verteld hoe zijn ouders afgeslacht zijn op een gruwelijke manier. Op het monument vindt hij de namen van zijn ouders, maar niet de naam van zijn broer Peter, die niet als gegijzelde gezien werd. De volgende episode speelt zich af in een jaar waarin veel gebeurtenissen plaatsvinden die met het communisme te maken hebben. Tijdens een demonstratie komt hij vlak voor zijn huis in contact met Fake Ploeg jr., de zoon van de vermoorde Fake Ploeg. Anton nodigt hem bij hem uit en binnen vertellen ze elkaar wat hen beiden is overkomen. Fake vertelt dat hij geen verschil ziet tussen de dood van zijn eigen vader en dood van Antons ouders. Hij vond ze allemaal onschuldig. Zijn vader had wat betreft de communisten gelijk gehad: wat ze nu hoorden zei hij toen ook al en hij was tenslotte vermoord door de communisten, die vlak voor het eind van de oorlog nog een daad wilden stellen.

In 1966, in de volgende episode, is Anton inmiddels zes jaar getrouwd. Hij heeft zijn vrouw Saskia de Graaff in Londen leren kennen en was meteen verliefd. Haar vader was toentertijd ambassadeur in Athene, maar is nu gepensioneerd. Anton en Saskia hebben een dochter, Sandra. Tijdens de begrafenis van een vriend van Antons schoonvader, in een dorp ten noorden van Amsterdam, maakt Anton kennis met verschillende oude vrienden van zijn schoonvader en met diverse oud-verzetsmensen. Ze zijn anticommunistisch en nog steeds antifascistisch. Voor hen zijn de gebeurtenissen tijdens de oorlog nog steeds actueel.

Op de begrafenis hoort hij hoe iemand beschrijft hoe hij een ander had doodgeschoten tijdens het voorbijfietsen. Het komt overeen met de aanslag die Anton heeft meegemaakt en het blijkt inderdaad over Fake Ploeg te gaan. De man heet Cor Takes en hij vraagt aan Anton of hij weet waarom meneer Korteweg en Karin het lijk van Ploeg niet voor het huis van de andere buren hadden gelegd. Anton weet niet waarom. Opeens vertelt Cor dat ze met z'n tweeën waren: hij en een vriendin. Anton begrijpt opeens dat dát de vrouw was geweest die hij in de politiecel had ontmoet. Voor Cor is het een grote verrassing dat Anton haar heeft gekend. Van Cor verneemt Anton dat ze Truus Coster heette. Drie weken voor de bevrijding is zij geëxecuteerd. Als hij thuis ligt bij te komen overdenkt hij wat hem allemaal is overkomen. Hij begrijpt dat hij toch een beeld heeft van hoe Truus eruit moet hebben gezien: ze moet heel erg op Saskia lijken en dat is waarschijnlijk ook de reden dat hij op Saskia verliefd geworden is.

Anton zoekt Takes de volgende dag in Amsterdam op. Voor Takes is de oorlog nog lang niet afgelopen. Dit blijkt als hij een krantenartikel laat zien waarin staat dat het voormalig hoofd van Gestapo in Nederland: Willy Lages (één van de Vier van Breda) wegens ziekte is vrijgelaten. In een kamer hangt ook nog een kaart met daarop de oorlogsfronten ingetekend zoals die op het eind van de oorlog waren. Naast de kaart ziet Anton de foto van een vrouw; Truus. In Antons ogen is het Saskia, terwijl de vrouw op de foto helemaal niet op Saskia lijkt. Het is echter de blik in de ogen die op die van Saskia lijkt.

De laatste episode speelt zich af in 1981. Anton is inmiddels gescheiden van Saskia en getrouwd met Liesbeth. Hij heeft nu ook een zoon, Peter. Met Sandra is hij nog een keer bij het monument op de kade en op de begraafplaats in Haarlem geweest, bij het graf van Truus. Het boek eindigt met een ontmoeting tussen Anton en Karin Korteweg tijdens een demonstratie tegen de atoombewapening in Amsterdam. Van Karin hoort hij het laatste ontbrekende puzzelstuk: de reden dat Ploeg niet voor het huis van het (toch wel gehate) echtpaar Aarts werd gelegd was omdat daar Joden ondergedoken zaten. De familie Steenwijk heeft dat nooit geweten.

2.       Literair gewicht:

lectuur

literatuur

Als ik kijk naar de tabel in de opdracht, is dit boek overwegend literatuur. Toch zitten er ook wat lectuur-achtige trekjes in. Er zit bijvoorbeeld een erg eenvoudige chronologie in. Het boek is opgedeeld in vijf episodes die plaatsvinden tussen 1945 en 1981. Het is heel duidelijk wanneer een nieuwe episode begint en wanneer, in welke tijd, deze episode zich afspeelt. De episodes staan in chronologische volgorde, je hoeft dus niet zelf alle gebeurtenissen in de goede volgorde te zetten. Dit is eerder een kenmerk van lectuur dan van literatuur.

Ook staat er in de tabel bij lectuur ‘lezer meestal alleen getuige’. Dit verhaal wordt beschreven vanuit hoofdpersonage Anton. Je leest zijn gedachten en krijgt een beeld van zijn gevoelens. Toch is het hele verhaal opgeschreven in derde persoon enkelvoud, waardoor de manier van vertellen ietwat afstandelijk aandoet. Enerzijds ben je een getuige, doordat het geschreven is in de derde persoon, maar anderzijds voel je je een personage in het verhaal. Dit laatste is een kenmerk van literatuur.

Een ander kenmerk van literatuur wat ik erg terugzie in dit boek is dat de nadruk ligt op beschrijving van sfeer en gedachten. Mulisch weet op een meesterlijke wijze elke keer een sfeerbeeld weer te geven. Ook geeft hij de lezer een goed inzicht in de gedachten van Anton. Op die manier schept hij een zeer realistisch beeld en leef je heel erg met Anton mee.

Volgens mij wijkt Mulisch met zijn boek niet af van de heersende moraal. Dit komt misschien, omdat het boek zich niet in heden afspeelt. Er is dus ook niet echt sprake van een ‘heersende’ moraal. Ook is het boek weinig kritisch. Dit is waarschijnlijk ook niet de bedoeling geweest van de schrijver. Het gaat bij dit boek om het onderwerp en het mooie verhaal, niet om de kritiek op de ‘heersende moraal’.

Het onderwerp is in de literatuur heel belangrijk. Volgens de ‘definitie’ van lectuur in de opdracht, zijn vooral genres als dokters-, liefdes- en misdaadromans lectuur. Hierbij is het thema al bekend en de structuur vaak hetzelfde. Bij literatuur is het onderwerp bijzonder. ‘De Aanslag’ gaat over de verwerking van moeilijke gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit is al niet echt een doorsnee thema, maar door de verassende wendingen die het verhaal hier en daar neemt, wordt het helemaal uniek. En dát is volgens mij precies het kenmerk van literatuur: dat niet één verhaal hetzelfde is, of ook maar lijkt op een andere roman. Bij lectuur komt het vaak voor dat verschillende boeken uit een genre één pot nat zijn. Dat is bij literatuur dus niet zo. De Aanslag is een uniek en bijzonder verhaal en hoort daarom volgens mij tot de literatuur.